Autor: Małgorzata Buyko

Jan Matejko niechętnie opuszczał Kraków. Mimo to było tych podróży wiele, jednak artysta nie odbywał ich dla własnej przyjemności; głównym celem były sprawy związane z działalnością artystyczną. Najczęściej jeździł do Wiednia, Paryża, Rzymu, gdzie wystawiano lub sprzedawano jego obrazy. Wielokrotnie odwiedzał Lwów w sprawach Szkoły Sztuk Pięknych, której przez lat dwadzieścia był dyrektorem. Jego podróże prywatne to przede wszystkim te do rodziny żony, zamieszkałej w pobliskim Wiśniczu i Bochni, chociaż w czasach popowstaniowych wymagano spełnienia trudnych formalności związanych z posiadaniem paszportu. Kilkakrotnie towarzyszył też żonie w wyjazdach „do wód”: do Rabki czy Krynicy. Niewiele natomiast wiadomo o związkach Jana Matejki z Kętami i chociaż nie miały one wielkiego wpływu na twórczość artysty ani jego życie prywatne, to warte są uwagi.
Można przypuszczać, że o Kętach Matejko dowiedział się dzięki świętemu Janowi Kantemu. Już jako uczeń Szkoły Sztuk Pięknych namalował kopię niewielkiego obrazka zatytułowanego Św. Jan Kanty z aniołem przy ołtarzu, który zapewne widział w roku 1858 na wystawie krakowskich „starożytności” lub zainspirował się obrazem osiemnastowiecznego malarza Andrzeja Radwańskiego. Postać świętego znalazła się także wiele lat później (1887-1888) w kompozycji zatytułowanej Królowa Korony Polskiej[1].
Osoba Matejki była powszechnie znana, gdy pewnego październikowego dnia roku 1883 w domu Mistrza przy ulicy Floriańskiej pojawił się Eustachy Sokalski, aptekarz z Kęt, któremu właśnie zmarło dziecko. To spotkanie tak opisał w swym dzienniku sekretarz artysty Marian Gorzkowski:
„spotkawszy Matejkę na schodach, ukląkł przed nim, całował w nogę, błagając, by z fotografii namalował mu główkę chłopczyka jego, twierdził on przy tym, że tylko to jedno zbolałe serce ojcowskie ukoić może, bo mu będzie się zdawać, że jego chłopczyk zmartwychwstał”.
Zapewne mający w sercu pamięć o zmarłej w niemowlęctwie córeczce Reginie,
„rozczulony Matejko przyrzekł mu namalować tę główkę syna za bardzo nieznacznym wynagrodzeniem”.
Ten niewielki portrecik przedstawia ujętego w popiersiu małego chłopczyka (który w chwili śmierci miał 4 lata) o twarzy okrągłej z porządnie zaczesaną grzywką, ubranego w ciemny, zapięty na metalowe guziki kaftanik, ozdobiony białym koronkowym kołnierzykiem. Nie zachowała się niestety fotografia, z której ów portrecik w końcu listopada tegoż roku został wykonany[2]. Wizerunek ów był tak osobistą pamiątką i wspomnieniem po ukochanym synu, że zapewne tylko szacunek dla Mistrza spowodował, iż Eustachy Sokalski[3], który do końca życia mieszkał w Kętach
w kamienicy przy Rynku nr 27[4], użyczył go na wystawę pośmiertną obrazów Matejki w roku 1894 we Lwowie, gdzie umieszczono go obok podobizn dzieci artysty, takich jak: Portret trojga dzieci artysty 1870, Portret czworga dzieci artysty 1879 oraz portretów: Jerzego, Heleny i Beaty (1882)[5], które są zaliczane do najlepszych wizerunków dzieci w polskim malarstwie wieku XIX. Tylko 3 razy pokazany publicznie portrecik małego Sokalskiego może nie jest dziełem spełniającym wszystkie warunki wymienione poniżej, między innymi dlatego, że artysta nie znał portretowanego, to na pewno ów wizerunek namalowany jest poprawnie. Ze względu jednak na brak fotografii trudno powiedzieć, w jakim stopniu portret przypomina pierwowzór.
By określić stosunek Matejki do tego gatunku, jakim jest malarstwo portretowe, warto sięgnąć do zapisków w dzienniku Mariana Gorzkowskiego, z których wynika, że portret powinna wyróżniać:
„siła kolorów, soczystość oraz oddanie natury w głębszym jej rozumieniu, a przede wszystkiem duchowej strony osoby. W tych głowach należy zaznaczyć moralne przymioty czy wady, charakter, zdolności, duchową stronę osoby, słowem wprowadzić do malowania portretów to, co jest właściwie głównym znamieniem, główną cechą osoby…”
W tej twórczości szczególne miejsce zajęły portrety dzieci. Obok wspomnianych Matejko namalował jeszcze: Wit Stwosz jako dziecko, Portret chłopca Kubusia[6], dzieci (najczęściej własne) pozowały do najsłynniejszych kompozycji historycznych.
Zupełnie inne były portrety oficjalne, przedstawiające znane osobistości życia publicznego, wśród których nie brakło arystokratów. Artysta wierny swoim zasadom nie zawsze podejmował się portretowania wszystkich zainteresowanych. Owe reprezentacyjne portrety niejednokrotnie ratowały budżet rodzinny, chociaż
 „Matejko nie bardzo lubił malowania portretów, a uważał w ogóle ten rodzaj sztuki, choć bardzo ważny, lecz zawsze tylko za drugorzędny.[7]”
Jan Matejko odwiedził Kęty za sprawą swego syna Jerzego. Izio, bo tak w rodzinie nazywano najmłodszego potomka urodzonego 27 lipca 1873 r., od dzieciństwa był powodem niekończących się kłopotów. Początkowo były to psoty i szaleńcze zabawy ze starszym rodzeństwem, uwiecznione na rodzinnych karykaturach. Jednakże prawdziwe problemy zaczęły się, gdy już nastoletni Jerzy rozpoczął nauki szkolne w gimnazjum. Wkrótce okazało się, że Izio nie może sprostać wymaganiom, wobec czego postanowiono umieścić go jesienią roku 1887 w szkole rolniczej w Czernichowie koło Krakowa. Mimo znacznej protekcji i pozycji jego ojca, który był w stałym kontakcie z dyrektorem szkoły, o czym świadczy zachowana korespondencja, niesforny Izio długo miejsca tam nie zagrzał. W połowie lutego 1888 r.
„postanowiono, jako krnąbrnego, a przy tym ochoty do pracy nie wykazującego, wydalić ze szkoły gospodarstwa w Czernichowie”.
Matejko, korzystając z rady Gorzkowskiego, postanowił tym razem umieścić go daleko, aby do domu nie uciekał. I tak dzięki kolejnym protekcjom swego sekretarza Gorzkowskiego z początkiem 1889 r. Izio za poradą księży jezuitów został umieszczony w Tarnopolu w domu pewnego profesora gimnazjalnego, który
„podjął się ze względu na zasługi artysty pracować nad jego synem, a jak się pokazało, wywarł dobry wpływ na chłopca”.
Niestety, po roku tak pomyślnie prowadzonej edukacji okazało się, że niespodziewanie ów znakomity opiekun zmarł. Wtedy Gorzkowski, dzięki kolejnym znajomościom, a też zapewne i osobie artysty umieścił Izia w wadowickim gimnazjum. O pobycie w Wadowicach posiadamy jedynie skąpe wiadomości od nieocenionego Gorzkowskiego. W swoim dzienniku Gorzkowski zapisał we wrześniu roku 1890[8].
„W tym czasie nowe następują z synem Iziem kłopoty. Po zasięgnięciu więc różnych rad i wiadomości zawiozłem Izia do Wadowic i umieściłem pod opieką księdza katechety gimnazjum, aby się chłopiec przejął religijnym kierunkiem, którego mu brakło.”
Pomimo rozlicznych obowiązków związanych z pracami nad polichromią w kościele Mariackim oraz opieką nad dorosłymi córkami – pannami na wydaniu, tęsknota za synem oraz potrzeba osobistego sprawdzenia warunków, w jakich znalazł się w nowym dla niego miejscu, Matejko wykorzystał okazję, jaką były uroczystości ku czci św Jana Kantego i postanowił pojechać do Wadowic, a stamtąd już z synem udać się na uroczystości do pobliskich Kęt:
„dnia 14 października przypada uroczystość św Jana Kantego, która się w Kętach odbyła, wyjechałem razem z Matejką tamże na obchód nabożeństwa tego. Byliśmy tam na sumie, zwiedzaliśmy kościoły, a potem jak zwyczaj każe, na bardzo obfitym i bardzo długim obiedzie, jak się zwykle na odpustach do przesytu odbywa” - napisał sekretarz artysty[9]. Wkrótce okazało się, że i gimnazjum wadowickie nie poradziło sobie z wyjątkowo trudnym uczniem ani też inni, którzy na prośbę stroskanego ojca mieli go nauczyć praktycznych umiejętności potrzebnych do prowadzenia gospodarstwa i kierowania majątkiem ziemskim. Nie o takiej karierze marzył zapewne ojciec, gdy malował 10-letniego Izia dosiadającego konia w letniej siedzibie rodziny w Krzesławicach pod Krakowem Minęło ponad sto lat, kiedy do zbiorów Domu Jana Matejki, Oddziału Muzeum Narodowego w Krakowie, wpłynął wyjątkowy dar - fotografia ks. Antoniego Gruszeckiego, który w roku 1888 użyczył swej twarzy Tadeuszowi Kościuszce w słynnym obrazie Kościuszko pod Racławicami. Ofiarodawczynią okazała się jego stryjeczna wnuczka, mieszkanka Kęt – pani Halina Graś[10]. W piśmie załączonym do fotografii napisała: ”Ksiądz Antoni Gruszecki, był stryjem mojej mamy Anny Duszek z d. Gruszeckiej, a bratem mojego dziadka. W czasie pełnienia posługi kapłańskiej w Podgórzu przyjaźnił się z Janem Matejką […] o czym często opowiadała mi moja mama. W prezencie ślubnym dostała zdjęcie stryja i 6 rysunków popiersi stryja jako księdza oraz jako postać Kościuszki. Stryj zmarł w roku 1930. Na wszystkich rysunkach był podpis Matejki”. Wypożyczone przez ojca ofiarodawczyni malarzowi Józefowi Chlebusowi, zapewne zostały zniszczone podczas jego aresztowania przez Niemców. Mimo poszukiwań po wojnie rysunki nie odnalazły się. Jak napisała ofiarodawczyni, jej ojciec „często powtarzał, że gdyby rysunki zachowały się, przekazałby je do Muzeum w Krakowie”. Tak więc skromny z pozoru dar uzyskał dodatkową wymowę.
Spotkanie z Panią Haliną w Domu Matejki przyczyniło się do nawiązania zawodowo-przyjacielskich kontaktów z Muzeum im. Aleksandra Kłosińskiego w Kętach. Dzięki temu najpierw odwiedziła je grupa członków Towarzystwa Przyjaciół Muzeum Narodowego, potem okazało się, że Muzeum zainteresowane jest także współpracą z Domem Matejki. Wokół Grunwaldu Jana Matejki to wystawa,
która stała się efektem tych kontaktów. W przeciągu niespełna miesiąca od 24 lutego 2006 r. mieszkańcy Kęt i okolicznych miejscowości podziwiali 46 eksponatów: rysunkowych szkiców, fotografii obrazu wykonanych w trakcie jego malowania, notatek artysty, fotografii rodzinnych, a także elementów uzbrojenia i oporządzenia rycerzy występujących na obrazie. Podobno największą atrakcją był miecz trzymany przez księcia Witolda, a także elementy uzbrojenia i ubiorów, również projektowanych przez malarza na potrzeby pozujących modeli. Wystawę zwiedziło ok. 1400 osób, co do dzisiaj jest rekordem kęckiego Muzeum znanego z bardzo ożywionej działalności[11].
Można mieć nadzieję, że ta współpraca nie będzie wyłącznie związana z Janem Matejką, ale również inne działy Muzeum Narodowego w Krakowie użyczą swych eksponatów na kolejne wystawy w niezwykle gościnnych Kętach, gdzie dziwnym trafem (dla naszego Artysty, niezwykle przesądnego byłby to „wypadek” wart zastanowienia) dyrektor Muzeum nazywa się Zbigniew Matejko, chociaż zbieżność nazwisk jest na pewno przypadkowa.

ARTYKUŁ ukazał się w "Almanachu Kęckim", nr XIII 2009, s. 92-97
Artykuł może nie zawierać aktualnych badań i ustaleń historyków.