Autor: Łukasz Gieruszczak

Niespełna siedemnastoletnia Eugenia Larisch, najstarsza córka barona Karola Józefa, właściciela licznych majątków w Kętach i okolicy, lato 1831 roku spędziła w Bielsku. Gościła z najbliższymi w zamku swych krewnych Sułkowskich. Z dala od ukochanego Osieka, bo równocześnie z próbującymi dławić powstanie w Królestwie Polskim Rosjanami rozpędzała się epidemia cholery. Ojciec wywiózł tam rodzinę po tym, jak austriackie władze ogłosiły, że kordon wojskowy – dla zabezpieczenia Moraw i Śląska przed „morowym powietrzem” – zostanie przesunięty nad Sołę. Po latach wspominała w pamiętniku pisanym z myślą o córce Marii^[1]:
 
„Taki kordon oddzielał nas od świata i od doktorów, zwłaszcza naszego, który mieszkał w Bielsku. A zatem ojciec czem prędzej postanowił ażeby nas wszystkich z Babką Grabowską^[2] słowem cały dom na parę dni przed zamknięciem kordonu, przewieźć i osadzić w zamku Sułkowskich w Bielsku, bo moja ciotka z dziećmi mieszkała w majątku swoim w Słupnej na Śląsku^[3]. Zamek był wielki i bardzo wygodnie nas pomieścił. Pomimo kordonu komunikacja nie była przerywana. Co do wiadomości z kraju wiedziało się o najważniejszych wypadkach wojennych coraz gorszych i smutniejszych. […] Podczas pobytu naszego w Bielsku ojciec jeździł co tydzień do Kęt, gdzie była urządzona kwarantanna w Klasztorze Reformatów i w mieście, jako też w kilku domach wzdłuż gościńca. Oprócz tego był jakby hangar, wielka szopa, odgraniczona od drogi barierą, toż aby osoby przybywające spoza kordonu, chcąc się spotkać z osobami z przeciwnej strony, wchodziły do tej szopy, i spoza bariery rozmawiały ze sobą oddalone o kilka kroków od siebie. W ten to sposób ojciec odbierał raporty swoich oficerów, listy przybyłe z Osieka. Parę razy wziął mnie ze sobą dla zabawy, zwłaszcza że nasi sąsiedzi Ignacowie Bobrowscy z Poręby^[4], znudzeni odosobnieniem sprawionym przez kordon, zamknęli się na jakieś 20 dni do kwarantanny, żeby się dostać do Kóz. Odwiedziny tak były urządzone, że wypuszczano zamkniętych w kwarantannie po jednej stronie gościńca i rozmawiali z nami, chodzącymi po drugiej stronie, ale mając pomiędzy nami dozorcę pilnującego i broniącego wszelkiego zbliżenia. Ile to było powodów do żartów i śmiechu? Zwłaszcza kiedy oficer austriacki, bardzo grzeczny i miły, dobrze wychowany, chciał spłatać figla, przeskoczyć drogę, dotknąć się mojej ręki i tem sposobem zmusić mnie do odsiedzenia kwarantanny w Kętach”^[5].
 
Pamiętnik Eugenii Larisch, którego fragment barwnie opisuje czasy epidemii w naszym regionie 190 lat temu, nie tylko potwierdza pomoc, jaką właściciele majątków ziemskich z tych terenów nieśli powstańcom w czasie wojny polsko-rosyjskiej^[6], ale jednocześnie odkrywa nowe fakty w kontekście historii Osieka, Kęt i najbliższego sąsiedztwa tych miejscowości. Zacznijmy jednak od początku…
Powstanie listopadowe nie było pierwszą okazją, kiedy Larischowie angażowali się w walkę o odzyskanie niepodległości. Już w czasie insurekcji kościuszkowskiej węgiel z „laryszowskich” kopalni trafiał do krakowskich hut, które uzbrajały powstańców, o czym pisał Teofil Lenartowicz w poemacie Bitwa Racławicka^[7]. Zresztą koniec XVIII wieku to czas, kiedy ta wywodząca się ze Śląska rodzina nabyła majątek osiecki, a w samych Kętach kilka nieruchomości: m.in. kamienicę od Grabowskich (matki Ambrożego) przy ul. Czanieckiej^[8]. Na przestrzeni dziewiętnastego stulecia prowadzili interesy, sprzedawali i skupowali dobra na terenie wszystkich trzech zaborów. Tylko w obrębie współczesnych granic gminy Kęty byli w posiadaniu Malca, klucza Bielany – Łęki, Bulowic, Nowej Wsi. Z obowiązku patronowali kościołom w Osieku, Kętach, Bielanach, Bulowicach^[9], a później lokalnym przedsięwzięciom i społecznym inicjatywom. Urodzony w 1788 roku Karol Józef Larisch już w młodości uczestniczył w zjazdach lokalnej szlachty w Kozach czy w Rajsku, a poznawszy księcia Jana Nepomucena Sułkowskiego – który wkrótce został jego szwagrem – dołączył do Napoleona w jego kampanii przeciwko Habsburgom, organizując pułk strzelców konnych^[10]. Na przełomie 1806 i 1807 roku majątek w Słupnej stał się poligonem dla powstańców, dwór – miejscem ich biesiad. Karol Józef miał być odpowiedzialny przede wszystkim za dalszą rekrutację powstańców w Galicji. Brał także udział w potyczkach i regularnych bitwach. W marcu 1807 roku udało się zorganizować oddział, który otrzymał nazwę 1 Pułk Huzarów Polskich. Sułkowskiego awansowano na pułkownika, Larischa – na podpułkownika, chyba najmłodszego w historii Wojska Polskiego. Porywczy charakter i awanturnicza dusza księcia nie zwiastowały jednak niczego dobrego. Wydarzenia na Śląsku w 1807 roku okazały się fatalne w skutkach dla Larischa, jeszcze bardziej tragiczne dla samego księcia. Po areszcie domowym w Osieku, dozorze policyjnym ze strony władz austriackich Karol mógł nabrać dystansu, zająć się rodzinnym interesem. Opadł kurz po kampanii Napoleona, ale nie zgasły nadzieje Polaków.

Dusza rewolucjonisty obudziła się w nim raz jeszcze, kiedy w Królestwie Polskim i na ziemiach zabranych doszło do wybuchu powstania listopadowego. Dla Larischów, jak dla wielu właścicieli majątków ziemskich, wydarzenia 1830 roku były konieczną kontynuacją wojen napoleońskich, symbolem wiary w przywrócenie Polski. Do Osieka dochodziły głosy o zaciągających się w szeregi wojska młodych żołnierzach z Krakowa i okolicy, w tym także kuzynach Eugenii i Edmunda^[11]. Zdarzało się, że i żołnierze wcieleni do wojska austriackiego uciekali małymi oddziałami i przekraczali granicę, by wspomóc powstańców. Władze wydały co prawda decyzję o zakazie wywozu broni i amunicji, konfiskacie 20 tysięcy karabinów i 8 tysięcy szabel zamówionych w Wiedniu, ale potem sprzedawano tanio starą broń wojsku toczącemu bój z carską armią. Prowadzono akcje zaopatrzeniowe, w żywność, odzież, lekarstwa, konie dla kawalerii^[12]. Nade wszystko Rząd Narodowy, na czele którego stanął książę Adam Jerzy Czartoryski, starał się zyskać w Europie sojuszników.
W tym czasie Karol spotykał się w Osieku z nielicznymi oficerami wojsk austriackich, gotowymi przystąpić do powstania, z dyplomatami, polskimi dowódcami i żołnierzami. Byli wśród nich m.in. Aleksander Hołyński czy któryś z braci Agenora Gołuchowskiego^[13]. Kontakty i pomoc utrudniała szerząca się epidemia cholery azjatyckiej, która docierała do Galicji właśnie z carskiej Rosji, a największe ryzyko stanowiły przesuwające się oddziały obu armii i podróżujący cywile. Rozprzestrzenianiu się choroby miały zapobiec kordony graniczne, o których pisze Eugenia w cytowanym na początku fragmencie Pamiętnika. W maju takowy powstał na linii Soła – Wisła dla ochrony Śląska i dróg wiodących na Morawy. Kordonu w okolicach Kęt i Osieka strzegli żołnierze z 57 Pułku Piechoty oraz 2 Regimentu Kirasjerów arcyksięcia Franciszka. Kęty, przez które przebiegała droga cesarska, stały się miejscem kwarantanny. Zatrzymywano podróżujących nawet na 20 dni. Nielegalne przekroczenie granicy groziło rozstrzeleniem, a przemyt i fałszerstwo karano więzieniem z minimum dziesięcioletnim wyrokiem^[14]. Książę Adam Jerzy Czartoryski, by móc szybciej przedostać się do Saksonii, podróżował pod zmienionym nazwiskiem. Eugenia na kartach Pamiętnika przywołuje wątek dobrze w Kętach znany – hrabiego Wojciecha Miera, poety, tłumacza, awanturnika, a w przeszłości uczestnika konfederacji targowickiej, który sprzedawszy swe leżajskie dobra Potockim uciekał przed zarazą. Uciec nie zdołał. Zmarł na cholerę w karczmie pod Kętami^[15].
Trudno dziwić się decyzji Karola Larischa o tymczasowej przeprowadzce do Bielska. Jednocześnie rozumiał, że musi utrzymać kontakt z powstańcami. W obliczu panującego chaosu Kęty, będące na przecięciu szlaków, stanowiły dogodny punkt przerzutu informacji. Tu Karol Józef odbierał listy, rozkazy i raporty od oficerów, a sam zostawiał wiadomości dla powstańczych kurierów. Prawdopodobnie tak skontaktował się z nim syn słynnego ordynata, Andrzej Artur Zamoyski.
Zamoyski razem z braćmi, na przekór bezczynności ojca, brał udział w powstaniu listopadowym. Starszy Władysław dosłużył się stopnia pułkownika, później kierował polityką zagraniczną Hotelu Lambert. Sam Andrzej, jeszcze do niedawna szambelan dworu cara Mikołaja I, był adiutantem generała Józefa Chłopickiego w najbardziej krwawej bitwie całej insurekcji o Olszynkę Grochowską 25 lutego 1831 roku. W czerwcu Rząd Narodowy wysłał go z dyplomatyczną misją do Wiednia, badając możliwości oddania korony polskiej Habsburgom w zamian za pomoc w powstaniu^[16]. Rokowania miał prowadzić z kanclerzem Klemensem von Metternichem, czołową postacią kongresu wiedeńskiego, wieloletnim ministrem spraw zagranicznych. Czartoryski jako prezes Rządu Narodowego i sam Zamoyski chcieli wykorzystać rodzinne koneksje Karola Larischa. Jego szwagierka, Julia z Sułkowskich, była bowiem bratową słynnego kanclerza^[17]. Kordony graniczne zahamowały wyprawę Zamoyskiego. Był zmuszony zatrzymać się w Krakowie. Tam otrzymał informację, że przedostając się do Białej, otrzyma pomoc Larischa. Wydarzenia z tego okresu barwnie opisał w pamiętniku Moje przeprawy^[18]. 26 lipca, po kilku dniach spędzonych u rodziny Potulickich w Bobrku, przeprawił się przez Wisłę. W karczmie w Dankowicach próbował udawać chorego na cholerę, by uniknąć sądu w Kętach, przed który chciał go zaprowadzić jeden z austriackich policyjnych urzędników. Uratowała go chyba korespondencja adresowana do Metternicha. Jeszcze tego samego dnia w Białej spotkał się z Larischem na stancji u niejakiego Blocka, który razem z baronem z Osieka dostarczał broń powstańcom. Przekroczył granicę na Białej, oddzielającą Śląsk Austriacki od Galicji. Do zabawnej sytuacji doszło podczas pobytu w zamku Sułkowskich, o czym wspomina również Eugenia w swoim pamiętniku. Zamoyski tak opisuje obiad w towarzystwie rodziny Karola Józefa:
 
„U p. Larisza przyjęła mnie p. Grabowska, staruszka, matka p. Lariszowej, z którą, nie wiedząc, że wie od Larisza kim jestem, bardzo ugrzecznioną rozpocząłem rozmowę po niemiecku, aż po chwili parsknęła ze śmiechu i przyznała, że do sekretu przypuszczona, ale, oprócz niej, nikt w domu. — Zaleciła więc, żebym u stołu po francusku tylko mówił i udawał, że nic po polsku nie rozumiem. Do stołu liczna zasiadła rodzina. Mówiono, jak zwykle, pół po polsku, pół po francusku. Dla odegrania więc swojej roli, uskarżałem się na ten zwyczaj, który cudzoziemca stawia zawsze w niepewności, czyli czego przed nim nie kryją i pozbawia korzystania z rozmowy. Pamiętam, że panienki^[19] żywo i z upodobaniem opowiadały szczegóły różne o jakimś chłopczyku, który już wołał tata, a że się wszyscy nad tem unosili, zapytałem się sąsiadki: Puis-je Vous demander Mademoiselle, ce que veiit dire ce charmant tata? Bardzo to wszystkich zrazu rozśmieszyło, na co byłem przygotowany, a następnie nie szczędziły panienki żartów o mnie po polsku, co mnie znowu bawiło, bo niby nie rozumiałem”^[20].
   
28 lipca Larisch i Zamoyski udali się do zamku Grätz (Hradec nad Moravicí) na Śląsk Opawski, gdzie spotkali się z księciem Feliksem Lichnowskym^[21]. Lichnowsky był koniunkturalistą, z którym Karol utrzymywał poprawne stosunki ze względu na jego wpływy. Za pomoc w uzyskaniu przychylności Austrii wobec sprawy polskiej oczekiwał majątku i tytułu księcia w odrodzonej Polsce. Ostatecznie kilka dni później baron z Osieka pożegnał się z synem słynnego ordynata. Sprawa okazała się przegrana. Zamoyski koniec końców spotkał się z Metternichem, ale nic nie wskórał. Kanclerz zasłaniał się postanowieniami kongresu wiedeńskiego, świadomy tego, że pomoc sprawie polskiej mogłaby doprowadzić do niepodległościowych zrywów w monarchii Habsburgów. Gdy wracał początkiem grudnia 1831 roku z Wiednia, Polacy byli na przegranej pozycji.
Rodzina Larischów wróciła do Osieka we wrześniu 1831 roku. W tym czasie Warszawa została już zajęta przez oddziały Iwana Paskiewicza^[22]. Jeden z dowódców powstania gen. Samuel Różycki, do tej pory organizujący działania partyzanckie w południowych województwach Królestwa Kongresowego, bez perspektyw na zwycięstwo, 26 września w okolicach Chrzanowa przekroczył granicę Rzeczpospolitej Krakowskiej, a dwa dni później Galicji w pobliżu Bobrka. Wydarzenia te kilka lat temu na łamach „Almanachu” opisywał Andrzej Małysa^[23]. Towarzyszyło mu 1400 żołnierzy, uzbrojonych głównie w kosy i wyposażonych w sześć dział. Z pomocą dla nich śpieszyła tutejsza szlachta z Kajetanem Russockim^[24] na czele. Po złożeniu broni przed Austriakami wszystkich skierowano na przymusową kwarantannę w związku z panującą epidemią, większość oficerów osadzono w zatorskim zamku, gdzie Różycki utworzył sztab i kancelarię. Ci oficerowie, którzy nie przebywali w zamku, znaleźli gościnę w okolicznych miejscowościach, m.in. Graboszycach, Przeciszowie, Głębowicach i Bielanach^[25].
Pobyt Różyckiego w okolicach Osieka trwał kilka tygodni. W tym czasie do Zatora przybyli również inni generałowie: Piotr Szembek, Józef Załuski, Jan Umiński czy Stanisław Dunin-Wąsowicz, dla którego to miejsce wkrótce stało się domem. W okolicy zjawił się również naczelny wódz powstania gen. Jan Zygmunt Skrzynecki. Zjawił się w przebraniu lokaja, pod przybranym nazwiskiem^[26]. W sierpniu jego miejsce zajął bowiem gen. Henryk Dembiński. Skrzynecki musiał uciekać nie tylko przed armią rosyjską, ale też – ze względu na następstwa chylącego się ku upadkowi powstania – rozczarowanymi i wzburzonymi mieszkańcami Warszawy. Przez dwa tygodnie ukrywał się w majątku Larischa^[27]. Był to czas, kiedy w Osieku było gwarno. Niemal codziennie rodzina podejmowała kogoś na obiedzie, oficerowie krzątali się, zabawiali panny. Uczty i wspólne polowania były na porządku dziennym. Ale pobyt powstańców miał i swoje ciemne strony. Żołnierze przebywający w obszarach dworskich niejednokrotnie sprawiali problemy: gry hazardowe, oficjalnie zakazane, stały się prawdziwą zmorą dla dowódców i gospodarzy. W Głębowicach dwóch oficerów pojedynkowało się, rannego odwieziono do szpitala w Wadowicach. Wysuwano żądania wobec właścicieli majątków, nie brakowało oszustów i spiskowców^[28].
Władze austriackie nie chciały wyrazić zgody na dalszy pobyt korpusu w Galicji. Żołnierze w ciągu kilku tygodni zostali deportowani z powrotem do Królestwa Polskiego. Tam klęskę ponosiły ostatnie polskie bastiony powstania listopadowego. Amnestia cara dawała iluzoryczną nadzieję – szeregowych żołnierzy wcielano do armii rosyjskiej na 25 lat. Większość oficerów przebywających w okolicach Zatora i Oświęcimia otrzymała z kolei paszporty emigracyjne.
Sam Różycki spotkał się z Karolem Larischem 27 października. Z dużym prawdopodobieństwem rozprawiali o ewentualnych drogach powstańców na emigrację^[29]. Oficerów i część podoficerów skierowano w listopadzie przez Cieszyn na Morawy. Jedna z kolumn przeszła przez Kęty. Różycki też opuścił okolice Zatora. Wciąż jednak utrzymywał kontakt z Larischem, zachowały się listy kierowane do Osieka z przełomu 1831 i 1832 roku, kiedy generał przebywał w Brnie i Zurychu. Informował barona o dalszych losach powstańców, o tym jak są przyjmowani w Europie, ale nade wszystko chciał zapłacić Joachimowi Bobrowskiemu^[30], jednemu z ówczesnych właścicieli Bulowic, za konie, które tamten mu oddał^[31].
Rok 1831 nie był dla mieszkańców regionu czasem łaskawym. W skutek panującej cholery w Kętach zmarło kilkudziesięciu mieszkańców, a także wiele osób przebywających tutaj na kwarantannie oraz stacjonujący w mieście cesarscy żołnierzy^[32]. Epidemia pustoszyła pobliskie wsie, panował chaos. Z drugiej strony podziw budzi zaangażowanie właścicieli okolicznych majątków ziemskich w pomoc Polakom walczącym w Królestwie. Zdaje się, że powstanie listopadowe stało się doświadczeniem formacyjnym dla młodszego pokolenia elit z tych terenów, pokolenia wychowanego na legendzie wojen napoleońskich, teraz odkrywającego poczucie narodowej tożsamości. Pamiętniki Eugenii z Larischów Januszkiewiczowej jak w soczewce skupiają obrazy tamtej epoki. Dla rodziny z Osieka, związanej z Kętami, a potem jeszcze bardziej z Bulowicami – do niedawna przecież raczej niemieckojęzycznej – był to jeden z momentów przełomowych. Powstańczy epizod zakorzenił mit w rodzinnej, a może szerzej, społecznej (przynajmniej tej warstwy) świadomości. Temat rozpalał rozmowy podczas sąsiedzkich spotkań czy piątkowych pielgrzymek do cudownego obrazu Chrystusa Cierpiącego w Bielanach, na które udawali się m.in. Tomkowiczowie z Kobiernic czy Jordanowie z Kóz^[33]. Legenda przetrwała, co unaoczniają liczne kontakty Larischów z czołowymi postaciami powstania, jak choćby gen. Chłopickim^[34].
Pobyt powstańców w Galicji wprowadził do rodziny Larischów również jedną istotną postać. Był to Eustachy Januszkiewicz, adiutant gen. Różyckiego. Zjawił się po raz pierwszy w pałacu Karola Larischa w towarzystwie innych oficerów^[35]. Januszkiewicz, któremu odnowiły się rany z czasów walk, znalazł tutaj odpoczynek i ciepłe przyjęcie. Jako uczeń Lelewela musiał być zachwycony biblioteką osieckiego dworu. Równie wielce zauroczony był młodą panną Eugenią, w której sztambuchu 29 października 1831 roku dokonał takiego oto wpisu:
 
„Wygnanie po stracie Ojczyzny a z nią domu, rodziny, przyjaciół i samej nawet nadziei oglądania kiedykolwiek tak uroczej dla niego Litwy, któremu już nic nie pozostało, prócz tęsknych wspomnień upłynnionych chwil i marzonych o szczęściu przyszłym, nadziei pocieszony w gościnnym Osieku wznowieniem tych wspomnień
Odbiegając w inne strony
Dobrocią Twą ośmielony
Jakie może mieć życzenie?
Jego nadzieją nieśmiałą
Jego szczęściem tego chwała
Oby to po nim zostało:
Wspomnienie jedno wspomnienie.”^[36].
 
Tak zaczęła się trwająca dwadzieścia lat korespondencja pomiędzy Eustachym i Eugenią. Januszkiewicz na emigracji w Paryżu założył słynną Księgarnię i Drukarnię Polską. Był członkiem Towarzystwa Litewskiego i Ziem Ruskich, Towarzystwa Historyczno-Literackiego. Przyjaźnił się z Mickiewiczem, Chopinem, Feliksem Wrotnowskim, miał kontakty z Juliuszem Słowackim, Aleksandrem Jełowickim – słowem z czołowymi przedstawicielami kultury i polityki tego okresu. Stał się oknem na świat dla Larischów, ale przede wszystkim dla samej Eugenii, z którą wziął ślub w roku 1851. Jednak historia ich miłości, zaklęta w pięknych listach, to temat na osobną opowieść…