Andrzej Małysa

Powstanie styczniowe było największym i najbardziej heroicznym zrywem narodowowyzwoleńczym Polaków w XIX w. Szacuje się, że od stycznia 1863 r. do jesieni 1864 r. mogło znaleźć się w powstańczych szeregach nawet około 200 tysięcy uczestników. Do walki przeciw potężnej armii rosyjskiej stacjonującej w Królestwie Polskim, liczącej ponad 100 tysięcy żołnierzy, stanęło zaledwie 6 tysięcy powstańców. Większość z nich uzbrojona była w broń białą, głównie w kosy. W początkowym okresie powstańczego zrywu zaledwie co dziesiąty powstaniec posiadał broń palną. 22 stycznia 1863 roku Komitet Centralny Narodowy w wydanym manifeście powstańczym ogłosił się Tymczasowym Rządem Narodowym. Przystępowano do walki z potężną armią rosyjską w imię hasła „Całość – Wolność – Niepodległość”, sformułowanego jeszcze w czasach insurekcji kościuszkowskiej. Powstanie w krótkim czasie ogarnęło cały obszar Królestwa Polskiego, przenosząc się następnie na ziemie Litwy, Białorusi i Ukrainy. Walki trwały do jesieni 1864 roku, choć ostatni oddział partyzancki, na czele którego stał ksiądz Stanisław Brzóska, został rozbity przez wojska rosyjskie dopiero w kwietniu 1865 roku.
Styczniowa insurekcja odbiła się szerokim echem w zaborze austriackim. Wielu Polaków mieszkających w Galicji przekroczyło kordon graniczny, by wziąć udział w wielkim powstańczym zrywie. Nie mogło wśród nich zabraknąć mieszkańców Kęt oraz okolicznych miejscowości. Niniejszy artykuł poświęcony jest losom powstańców pochodzących z Kęt oraz wsi należących w latach 60. XIX w. do powiatu kęckiego, m. in.: Kobiernic, Czańca, Bulowic oraz Witkowic^[1].
Cennym materiałem źródłowym przydatnym przy pisaniu artykułu są urzędowe dane rosyjskie, dotyczące spraw powstańców – ich procesów, wyroków sądowych oraz drogi wiodącej na miejsce zesłania. Wśród nich najbardziej wartościowe są papiery Zarządu Generała Policmajstra w Królestwie Polskim, przechowywane w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie^[2]. Występują w nich dane odnoszące się do zesłańców pochodzących  z Monarchii Habsburskiej. Z kolei w oddziale Archiwum Państwowego w Krakowie znajdują się protokoły Urzędu Powiatowego w Kętach, w których rozbrojeni przez Austriaków powstańcy opisywali swój status społeczny, rodzinny oraz okoliczności przystąpienia do styczniowej insurekcji^[3]. Niezwykle przydane przy odtwarzaniu danych biograficznych miejscowych powstańców okazało się kęckie archiwum parafialne^[4]. Są tam cenne dane dotyczące m. in. dat ich urodzin, śmierci czy koligacji rodzinnych^[5]. Informacje na temat powrotu z zesłania uczestników powstania styczniowego znajdują się w ówcześnie wydawanej prasie, krakowskim „Czasie”^[6] oraz lwowskiej „Gazecie Narodowej”^[7].

Cały arykuł ukazał się w publikacji Kęty - wokół społeczności (Kęty, 2016), a przeczytasz, pobierając plik PDF.