Autor: Janusz Kudłacik

Wiek XVII był okresem w dziejach Polski bardzo burzliwym i obfitującym w wiele dramatycznych wydarzeń. Historia tego trudnego, a zarazem bardzo ciekawego stulecia odcisnęła piętno także na losach naszego miasta. Jednak publikacje dotyczące dziejów Kęt w XVII wieku skupiają się głównie na wydarzeniach o charakterze lokalnym. Tymczasem wielka historia zawitała także do naszego miasteczka. Epizodem o ponadregionalnym charakterze był pobyt w Kętach ostatniej przedstawicielki dynastii piastowskiej na Śląsku Cieszyńskim, księżnej Elżbiety Lukrecji.

Początki Księstwa Cieszyńskiego sięgają końca XIII wieku. W roku 1290 synowie Władysława opolskiego władający dotychczas wspólnie przypadającą im po ojcu dzielnicą raciborską dokonali jej podziału. Mieszko, starszy z braci, otrzymał wschodnią część ojcowizny i od tego czasu tytułował się księciem cieszyńskim i panem na Oświęcimiu (dux tessinensis et dominus de Osswetim). Jego potomkowie zasiadali na książęcym tronie aż do połowy XVII wieku. Po śmierci pierwszego księcia cieszyńskiego, jego władztwo uległo podziałowi pomiędzy synów zmarłego – Kazimierza i Władysława. W ten sposób powstało nowe Księstwo Oświęcimskie pod władzą drugiego z wymienionych. Pomimo podziału związki pomiędzy oboma terytoriami pozostawały bardzo bliskie. Świadczy o tym fakt, że to właśnie księciu cieszyńskiemu przypadła scheda po bezpotomnej śmierci Jana III oświęcimskiego (1405). Od Przemysława Noszaka, ówczesnego władcy Cieszyna, wywodzi się młodsza linia książąt oświęcimskich. Oba państewka jeszcze w XIV wieku zostały lennem króla czeskiego. Znalazły się więc poza granicami jednoczącego się Królestwa Polskiego. Nie oznacza to zerwania wszystkich więzów łączących księstwo z Koroną. Aktywna polityka Krakowa względem pogranicznych obszarów Górnego Śląska zwłaszcza w XV wieku zaowocowała odzyskaniem przez Polskę Księstwa Oświęcimskiego i Zatorskiego. Tereny te stanowiące niegdyś część Księstwa Cieszyńskiego ostatecznie zostały inkorporowane w 1564 roku. W ten sposób rzeka Biała stała się na setki lat granicą państwową. 

Wróćmy jeszcze do wspomnianego powyżej księcia Przemysława Noszaka (ok. 1332–1410), chyba najwybitniejszego władcy na tronie cieszyńskim. Ten ambitny Piast osiągnął na dworze praskim i Śląsku pozycję o wiele wyższą niż wynikało to z potencjału Księstwa Cieszyńskiego. Starał się także poszerzyć terytorium podległe jego władzy, przejmując ziemię wymierających Piastów śląskich. Jego następcy nie byli już tak utalentowani. Przyszło im rządzić w czasach trudnych dla Królestwa Czech, a tym samym dla samego księstwa. Wojny husyckie, długotrwała rywalizacja o tron praski czy wreszcie reformacja, ale także rozrzutność niektórych przedstawicieli dynastii podkopały materialne podstawy i polityczne znaczenie cieszyńskich Piastów. W roku 1617 tuż przed kolejną burzą dziejową, jaką dla Europy środkowej była wojna trzydziestoletnia, zmarł książę Adam Wacław, pozostawiając małoletniego syna i dwie dorosłe córki. Zgodnie z prawem rządy w księstwie mógł przejąć tylko syn zmarłego, Fryderyk Wilhelm. Ze względu na wiek księcia jak też fakt, że przebywał w kolegium jezuickim w Monachium, faktyczne rządy sprawowała jego siostra. Panowanie Fryderyka Wilhelma nie trwało długo. Zaledwie po kilku latach (1625) zmarł w Kolonii, nie pozostawiając legalnego potomka. Starania o objęcie władzy w Księstwie Cieszyńskim podjęła Elżbieta Lukrecja, ostatnia przedstawicielka dynastii Piastów cieszyńskich.

e dziecko Adama Wacława i Elżbiety kurlandzkiej. Jej matka, córka księcia kurlandzkiego Gotarda Kettlera zmarła w 1601 roku w wyniku powikłań poporodowych. Elżbieta wraz z dwójką swojego rodzeństwa, które osiągnęło wiek dorosły, wychowana została przez opiekunów. Wyszła za mąż w wieku osiemnastu lat za znacznie starszego od siebie wdowca Gundakera, księcia Liechtensteinu. Małżeństwo nie było udane, pomimo to Elżbieta Lukrecja urodziła Liechtensteinowi troje dzieci. W 1625 roku wkrótce po urodzeniu ostatniego dziecka księżna wyjechała do Cieszyna. Od tego momentu małżonkowie żyli w separacji. Przyczyną konfliktu miały być sprawy materialne. Gundaker zarzucał żonie, że nie wniosła odpowiedniego posagu. Pretensje te mogły być uzasadnione, biorąc pod uwagę, że w momencie ślubu jej ojciec książę Adam Wacław już nie żył. Zanim zmarł, zdążył jeszcze zaciągnąć pożyczkę u mieszczan cieszyńskich. Świadczy to o nie najlepszym stanie książęcego skarbca. Jak z kolei pisze Kazimierz Jasiński w Rodowodzie Piastów Śląskich, księżna wyszła za mąż wbrew swej woli, co z pewnością wpływało na relacje pomiędzy małżonkami.

Po niespodziewanej śmierci Fryderyka Wilhelma ostatniego męskiego przedstawiciela dynastii, księstwo cieszyńskie miało przejść w ręce królów czeskich. Tak stanowił traktat lenny z 1327 roku. Cesarz Ferdynand II będący jednocześnie królem Czech nie zamierzał odstępować od tej zasady. Pomimo to Elżbieta Lukrecja podjęła starania o przejęcie władzy w księstwie. Po usilnych zabiegach otrzymała ojcowiznę w dożywocie. Było to niewątpliwe ustępstwo ze strony cesarza. Być może wynikające z chłodnej kalkulacji. W warunkach toczącego się konfliktu dwór cesarski nie chciał pogarszać swojej pozycji na Śląsku. Istotnym ograniczeniem praw księżnej było pozbawienie dzieci prawa do sukcesji po niej. Ponieważ Elżbieta Lukrecja pozostawała już wówczas w faktycznej, choć nieformalnej separacji, nie było obawy, że Księstwo Cieszyńskie dostanie się w ręce ambitnego Gundakera. Zresztą mąż księżnej po przejściu na katolicyzm został jednym z najbardziej zaufanych doradców cesarza, za co został wynagrodzony licznymi dobrami i otrzymał tytuł książęcy.

Artykuł ukazał się w „Almanachu Kęckim” nr XXV (2021), s. 8-23. Przeczytasz go, pobierając plik PDF.